ΤΟ ΣΥΝΟΡΟ ΣΑΧΑΡΑ: ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΣΤΗ ΛΙΒΥΚΗ ΕΡΗΜΟ

‘Μαζί μας, στο φορτηγό, ήταν κι ένα τετράχρονο παιδί με τη μητέρα του. Ήμαστε στριμωγμένοι σαν τα ζώα, χωρίς αέρα και χώρο… Απορώ πώς υποβάλλουν ένα παιδί σε τέτοιες συνθήκες. Μέσα στο κοντέινερ είχε αφόρητη ζέστη. Το ταξίδι κράτησε 21 ώρες, από τις 4 μμ μέχρι τη 1 το επόμενο μεσημέρι. Δεν μας έδωσαν τίποτα να φάμε. Οι άνθρωποι αναγκάζονταν να κατουρούν μπροστά σε όλους τους άλλους. Όταν οι οδηγοί έκαναν στάση για να φάνε, βάλαμε το παιδί κοντά στα στενά παράθυρα του κοντέινερ. Το όνομά του ήταν Αδάμ. Τελικά φτάσαμε στην Κουφρά. Μόλις βγήκα έκλεψα λίγο ψωμή που ήταν κρεμασμένο απ’ έξω. Είχαμε μια μέρα να φάμε. Μαζί με τον Αδάμ και τη μητέρα του, ήμαστε συνολικά 110 άτομα.’

Ο Μενγκίστου δεν είναι ο μόνος που κλείδωσαν σ’ ένα κοντέινερ για να τον απελάσουν. Στη Λιβύη συνηθίζεται αυτό….Τα κοντέινερς χρησιμοποιούνται για να τακτοποιούν τους μετανάστες που προσπαθούν να περάσουν στην Ευρώπη και να τους στέλνουν σε διαφορετικά κέντρα κράτησης. Υπάρχουν τρία είδη κοντέινερ. Το μικρότερο είναι το αυτοκίνητο με καρότσα. Το μεσαίο είναι το βανάκι. Το μεγαλύτερο είναι ένα κοντέινερ με τρία μικρά παραθυράκια σε κάθε πλευρά που το τραβάει ένα φορτηγό. Για μετανάστες που απελαύνονται σε κοντέινερς πρωτοάκουσα την άνοιξη του 2006, σε μια συνέντευξη με έναν Ερυθραίο πρόσφυγα στην Ιταλία. Τότε δεν ήθελα να τον πιστέψω. Οι εικόνες εκατοντάδων ανδρών, γυναικών και παιδιών που κλειδώνονται σ’ ένα ατσάλινο κουτί και συγκεντρώνονται σ’ ένα κέντρο κράτησης, χωρίς να έχουν διαπράξει κανένα έγκλημα και απελαύνονται, μου θυμίζουν τα φαντάσματα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι πολύ φρικτό για να είναι αληθινό. Η εικόνα όμως των κοντέινερς προέκυπτε ξανά και ξανά, ως σφραγίδα επικύρωσης, σε όλες τις ιστορίες των προσφύγων που συνάντησα που είχαν περάσει από τη Λιβύη. Μέχρι που είδα τα κοντέινερς με τα ίδια μου τα μάτια.

Η Σεβχά είναι η πρωτεύουσα της ιστορικής περιοχής του Φεζάν. Βρισκόμαστε στις πύλες της μεγάλης ερήμου. Μέχρι τον προηγούμενο αιώνα, η πόλη ήταν σημαντικό διαμετακομιστικό κέντρο για τα καραβάνια που περνούσαν τη Σαχάρα. Σήμερα τα καραβάνια έχουν αντικατασταθεί από τους μετανάστες. Ο συνταγματάρχης Ζαρούκ είναι ο διευθυντής του νέου κέντρου κράτησης στην πόλη. Το κέντρο ιδρύθηκε στις 20 Αυγούστου 2008. Πίσω από τον τοίχο υπάρχουν τρία κτίρια όπου κρατούνται μέχρι 1000 άτομα. Στο βρώμικο πάρκινγκ, βλέπω ένα μεγάλο φορτηγό με κοντέινερ. Ο επικεφαλής μου δείχνει το τρακτέρ. Είναι μάρκας Iveco Trakker 420, εξάτροχο. Ο μετρητής μιλίων δείχνει 41.377. Σχετικά καινούργιο το όχημα. Ο Ζαρούκ λέει ότι το φορτηγό έφτασε την προηγούμενη νύχτα από την Κατρούν, τέσσερις ώρες δρόμο μέσα από την έρημο από δω που βρισκόμαστε. Επέβαιναν εκατό κρατούμενοι που είχαν συλληφθεί στα σύνορα με τον Νίγηρα. Μπαίνουμε στο κοντέινερ από τις πίσω σκάλες. Ακόμη και άδειο έχει ατμόσφαιρα κλειστοφοβική. Δύσκολο να φανταστεί κανείς αυτό το ατσάλινο κουτί με 100 ή 200 άτομα μέσα. Οι ακτίνες του ήλιου, διαθλασμένες από τη σκόνη, φωτίζουν τα άδεια πλαστικά μπουκάλια στο πάτωμα, κάτω από τα σιδερένια παγκάκια. Ένα απ’ αυτά γράφει “Γκάμπια”.

Η κύρια αποσκευή που χρειάζεται ένας μετανάστης που περνά την έρημο είναι το νερό. Φεύγοντας ο καθένας παίρνει μαζί του ένα ή δύο μπουκαλάκια και τα προστατεύουν από τον ήλιο με φύλλα γιούτας. Είναι σημαντικό να γράψεις το όνομά σου στο μπουκαλάκι σου για να το αναγνωρίζεις. Το πέρασμα της Σαχάρας είναι πολύ δύσκολο. Το φορτηγό μπορεί να έχει πρόβλημα με τη μηχανή του, ο οδηγός μπορεί να χάσει το δρόμο ή να αποφασίσει ξαφνικά να παρατήσει τους επιβάτες και να φύγει με τα χρήματά τους. Υπάρχει και η απειλή των ένοπλων συμμοριών στον Νίγηρα και την Αλγερία που επιτίθενται στους μετανάστες και τους ληστεύουν. Για εκατοντάδες μίλια το μόνο που βλέπεις γύρω σου είναι άμμος. Δεκάδες άνθρωποι πεθαίνουν κάθε μήνα και σπάνια ακούμε γι’ αυτό. Από άρθρα στη διεθνή ειδησεογραφία υπολογίσαμε 1677 θανάτους μεταναστών που περνούσαν τη Σαχάρα. Σύμφωνα όμως με τους επιζήσαντες, κάθε ταξίδι έχει τους νεκρούς του.

Μεταξύ των τελευταίων εκατό μεταναστών που έφρασαν στη Σεβχά με κοντέινερ, υπάρχει και μια οικογένεια από το Σικάσο του Μάλι. Πατέρας, μητέρα και παιδί. Συνελήφθησαν τρεις μέρες πριν στο Γκχατ, στα σύνορα με την Αλγερία. Τους συναντώ στο γραφείο του διευθυντή. Το παιδί είναι οκτώ ετών, πριν φύγει ήταν στην τρίτη τάξη του σχολείου. Ο πατέρας του τον αγκαλιάζει με τα δυνατά του μπράτσα. Μιλά αραβικά. Λέει ότι δεν πήγαιναν στην Ευρώπη. Προορισμός τους ήταν η Σεβχά, όπου ο ίδιος είχε δουλέψει το 2002 για μια γερμανική εταιρεία. Έχουν μαζί τους τα διαβατήριά τους, χωρίς όμως βίζα για να εισέλθουν στη Λιβύη. Στο στρατόπεδο κράτησης τους βάζουν σε ξεχωριστά κελιά. Το παιδί μένει με τη μητέρα του. Τα ονόματά τους είναι στη λίστα για το επόμενο αεροπλάνο. Τους πρώτους έντεκα μήνες του 2008, πάνω από 9000 μετανάστες έχουν απελαθεί από τη Σεβχά, κυρίως προς τη Νιγηρία, το Μάλι, την Γκάνα, τη Σενεγάλη και το Μπουρκίνα Φάσο. Τον Νοέμβριο, 1120 άνθρωποι επαναπατρίστηκαν από δω. Ο Ζαρούκ μου δείχνει τη λίστα των πτήσεων: 467 Νιγηριανοί απελάθηκαν στις 2 Σεπτεμβρίου, 420 άνθρωποι από το Μάλι στα μέσα Νοεμβρίου. Οι πρεσβείες συνεργάζονται μεταξύ τους στέλνοντας τους αξιωματούχους τους να αναγνωρίσουν τους κρατούμενους. Ο Καμπιούν και ο Ατζούας έχουν ήδη συναντηθεί στη νιγηριανή πρεσβεία. Ο Καμπιούν είναι ξυπόλητος. Έχασε τα παπούτσια του στην έρημο, αφού τον συνέλαβαν στην Γκχατ. Ο Ατζούας ζούσε στην Τρίπολη για έξι χρόνια μέχρι που τον συνέλαβαν. Κανείς από τους δυο δεν έχει δει δικηγόρο ή εισαγγελέα. Η απέλασή τους δεν έχει επικυρωθεί από κανένα δικαστήριο, γι’ αυτό και ούτε έφεση μπορούν να ασκήσουν, ούτε να κάνουν αίτηση για πολιτικό άσυλο.

Πάμε στην περίπτωση του Πάτρικ. Είναι από τη Δημοκρατία του Κονγκό, όπου στο Κίβου πρόσφατα ξέσπασε ξανά πόλεμος. Συνελήφθη πριν ένα μήνα στην Τρίπολη, όταν έψαχνε δουλειά στους δρόμους κοντά στην Σουκ Θαλάθα. Μιλάμε άνετα στα γαλλικά, αφού ο διερμηνεάς δεν καταλαβαίνει. Μου δείχνει ένα φύλλο χαρτί που βγάζει από την τσέπη. Είναι αίτηση για άσυλο. Έχει εκδοθεί από την Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες των Ηνωμένων Εθνών με ημερομηνία 9 Οκτωβρίου 2007. Ναι. Ο Πάτρικ έκανε αίτηση για άσυλο και τώρα περιμένει την απέλασή του. Ο Πάτρικ, όπως και όλοι οι υπόλοιποι κρατούμενοι, δεν έχει δικαίωμα να έρθει σε επαφή με κανέναν, ούτε καν με την Ύπατη Αρμοστεία. Αν λοιπόν δεν βρει τα χρήματα να δωροδοκήσει κανέναν αστυνομικό, αργά ή γρήγορα θα απελαθεί. Και μαζί μ’ αυτόν και όλοι οι συγκρατούμενοί του. Τους κρατούν σε 12 δωμάτια, 8 επί 8 μέτρα. Κοιμούνται στο πάτωμα χωρίς στρώμα. Το φως έρχεται από μεγάλα παράθυρα που βρίσκονται ψηλά στους τοίχους. Στο κάθε δωμάτιο κρατούνται 60-70 άτομα. Βγαίνουν μόνο για να φάνε, σε ένα δωμάτιο που χρησιμοποιείται ως καντίνα.

Οι πτήσεις απελάσεων γίνονται από λιβυκές αεροπορικές εταιρείες, την Ifriqiya και την Buraq Air. Όλες χρηματοδοτούνται από την κυβέρνηση της Λιβύης, λέει ο Ζαρούκ. Δύσκολο να τον πιστέψουμε…Τον Δεκέμβριο τυ 2004 γνωρίζουμε ότι η Ευρωπαϊκή Κομισιόν έκανε λόγο για 47 πτήσεις επιστροφών από τη Λιβύη με χρηματοδότηση της Ιταλίας. Ο Ζαρούκ επιμένει. Λέει ότι η Ρώμη δεν έστειλε παρά δύο τζιπ για περιπολίες στο πλαίσιο του προγράμματος “Across Sahara” (Διασχίζοντας τη Σαχάρα). Λέει επίσης ότι το νέο κέντρο κράτησης δεν χρηματοδοτείται από την Ιταλία, ακόμη κι αν η Ρώμη είχε δεσμευτεί να το χρηματοδοτήσει. Οι παλιές εγκαταστάσεις ωστόσο έχουν ανακαινιστεί κι επεκταθεί. Και πολλοί μετανάστες που επαναπατρίστηκαν στον Νίγηρα αναφέρουν ότι εξαναγκάστηκαν σε σκληρή εργασία για να χτίσουν τα νέα κτίσματα. Αναφέρουν επίσης ότι στις απελάσεις πολλοί εγκαταλείφθηκαν στην έρημο, κατά μήκος των συνόρων. Ήταν η εποχή των “εθελοντικών επιστροφών”, το 2004, όταν πάνω από 18.000 μετανάστες στοιβάχθηκαν σε φορτηγά και αφέθηκαν στην τύχη στην έρημο, όπου συνέβησαν πολλά ατυχήματα με θύματα δεκάδες ανθρώπους… Ο Ζαρούκ δεν θέλει να μιλά γι’ αυτό. Λέει μόνο ότι σήμερα όλοι οι επαναπατρισμοί γίνονται αεροπορικώς.

Ούτε ο ανθυπολοχαγός Γκρέρα θέλει να του θυμίζουμε εκείνη την εποχή. Είναι επικεφαλής των περιπολιών στη λιβυκή Σαχάρα. Η Ιταλία και η Ευρώπη υποσχέθηκαν να χρηματοδοτήσουν ένα ηλεκτρονικό σύστημα ελέγχου για τα νότια σύνορα της Λιβύης, το οποία κατασκευάζεται από την ιταλική Finmeccanica. Χαμογελά. 35 χρόνια δουλεύει στην έρημο. Είναι γνώστης του πεδίου…Μας οδήγησε στη Ζελάφ, 20 χλμ από τη Σεβχά, για να μας δώσει μια πρώτη εικόνα. Δεν έχουμε φτάσει ακόμη στην κυρίως Σαχάρα, παρ’ότι μπροστά μας δεν βλέπουμε παρά μόνον άμμο. Τα δύο τζιπ, μετά από μια βόλτα στις δίνες με εκατό χιλιόμετρα την ώρα, σβήνουν τις μηχανές τους. Ο Γκρέρα και ο Άλι, ο άλλος οδηγός, πλένουν τα χέρια τους στην άμμο. Γονατίζουν στραμμένοι προς την ανατολή. Μετά την προσευχή έρχονται σε μας. Είναι αδύνατον να κάνεις περιπολία στη Σαχάρα. Η Λιβύη έχει 5.000 χλμ σύνορα από ξηράς στην έρημο. Τεράστια έκταση και ακανόνιστη. Οι 89 λαθρέμποροι, λίβυοι οι πιο πολλοί, που συνελήφθησαν τους πρώτους έντεκα μήνες του 2008 δεν είναι τίποτε μπρος στους χιλιάδες ανθρώπους που περνούν κάθε χρόνο τη Σαχάρα. Οι περιπολίες γίνονται σε ομάδες 10 οχημάτων και κρατούν πέντε μέρες. Ο Γκρέρα ξαναχαμογελά. Έχει βρει ένα άδειο μπουκάλι τζιν στην άμμο. Το αλκοόλ είναι παράνομο στη Λιβύη. Το μπουκάλι λέει “προϊόν Νίγηρα”. Ο Γκρέρα το πετάει, όχι πολύ μακριά από την άμμο. Σιωπά. Οι λαθρέμποροι δεν ασχολούνται μόνο με μετανάστες, αλλά και με αλκοόλ, τσιγάρα, ναρκωτικά, όπλα…Πριν ξανανάψει τη μηχανή του, ο Γκρέρα τονίζει ξανά: Και να διπλασιαστούν οι περιπολίες, η έρημος θα παραμείνει ανοιχτή ξέφραγο αμπέλι.

Το κέντρο κράτησης της Σεβχά δεν είναι το μοναδικό στον Νότο. Υπάρχουν τουλάχιστον άλλα πέντε. Τα κέντρα στο Σατί, την Κατρούν, την Γκχατ και το Μπρακ, στα νοτιοδυτικά, κρατούν τους μετανάστες που συνελήφθησαν στα σύνορα Αλγερίας και Νίγηρα και προορίζονται για τη Σεβχά. Το άλλο μεγάλο κέντρο βρίσκεται 800 χιλιόμετρα από τη Σεφχά στην πόλη της Κούφρα. Εκεί κρατούνται Ερυθραίοι και Αιθίοπες που έχουν εισέλθει από το Σουδάν. Έχει τη χειρότερη φήμη φυλακής όχι μόνο μεταξύ των μεταναστών, αλλά και μεταξύ των Λίβυων.

Ο Μοχάμεντ Ταρνίς είναι ο πρόεδρος της Οργάνωσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, μιας λιβυκής ΜΚΟ που χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Σαϊφ Αλ Ισλάμ Καντάφι, του πρωτότοκου του συνταγματάρχη. Τον συναντούμε στην Τρίπολη, στο Sarayah Coffee, κοντά στην Πράσινη Πλατεία. Εδώ και κάμποσα χρόνια, η οργάνωση αυτή αγωνίζεται για τη βελτίωση των συνθηκών στις λιβυκές φυλακές κι έχει αναγκάσει την κυβέρνηση να απελευθερώσει πάνω από 1000 λίβυους πολιτικούς κρατούμενους. Από το 2006, η ΜΚΟ αυτή έχει αποκτήσει πρόσβαση και σε ορισμένα κέντρα κράτησης μεταναστών. Έχουν επισκεφθεί επτά. Ο Ταρνίς δεν μπορεί να μας μιλήσει ανοιχτά, παρών είναι κι ένας αξιωματούχος από το Γραφείο Διεθνών ΜΜΕ της λιβυκής κυβέρνησης. Παρά ταύτα μας δίνει να καταλάβουμε ότι το κέντρο στην Κούφρα είναι το χειρότερο: παλιές εγκαταστάσεις, υπερπληθυσμός, καμία υγειονομική περίθαλψη, κάκιστη ποιότητα διατροφής.

Για να αντιληφθώ καλύτερα αυτό που μου λέει ο Ταρνίς, ξαναδιαβάζω τις συνεντεύξεις με τους Ερυθραίους και του Αιθίοπες του 2007. “Ήμαστε 78 άτομα σε ένα κελί 6 επί 8 μέτρα.” – “Κοιμόμασταν στο πάτωμα, το κεφάλι στα πόδια του διπλανού.”-“Πεινούσαμε τόσο πολύ. Έπρεπε οκτώ άτομα να μοιραστούμε ένα πιάτο ρύζι.” – “Το βράδυ η αστυνομία με έβγαλε στο προαύλιο. Με πρόσταξε να κάνω πουσ-απς. Όταν δεν μπορούσα άλλο, άρχισαν να με κλωτσάνε και να βρίζουν το χριστιανικό μου θρήσκευμα.” – “60 άτομα μοιραζόμασταν μια τουαλέτα, οπότε το κελί είχε μονίμως μια απαίσια μπόχα. Ήταν αδύνατον να πλυθούμε.” – “Κοριοί και ψείρες παντού: στα στρώματα, στα ρούχα μας, στα μαλλιά μας…” – “Μερικές φορές, η αστυνομία έμπαινε στο δωμάτιο, έπαιρνε μια γυναίκα και τη βίαζε μπροστά σε όλους”. Μιλάμε για μια προσωπογραφία της κόλασης. Αλλά και για άντρο εμπορικών επιχειρήσεων. Ναι, γιατί εδώ και καναδυό χρόνια, η αστυνομία έχει αρχίσει να πουλά κρατούμενους σε λαθρέμπορους που τους πηγαίνουν στη Μεσόγειο. Η τιμή ενός άντρα είναι 30 λιβυκά δηνάρια, γύρω στα 18 ευρώ δηλαδή.

Δεν μου επετράπη να επισκεφθώ το κέντρο στην Κούφρα, οπότε και δεν μπορώ να επιβεβαιώσω προσωπικά τις συνθήκες κράτησης εκεί. Ωστόσο, με το δεδομένο ότι όλοι οι πρόσφυγες με τους οποίους έχω μιλήσει τα τελευταία τρία χρόνια μου έχουν μιλήσει για κακομεταχείριση, βία και βασανιστήρια, τείνω να πιστεύω ότι είναι αλήθεια όλ’ αυτά. Το 2004 η Ευρωπαϊκή Κομισιόν ανέφερε ότι η Ιταλία χρηματοδοτούσε το χτίσιμο ενός νέου κέντρου κράτησης στην Κούφρα. Το 2007, η κυβέρνηση Πρόντι το αρνήθηκε, λέγοντας ότι η Ιταλία χρηματοδοτούσε απλώς ένα κέντρο υγείας. Δεν έχει και μεγάλη διαφορά πάντως. Αυτό που έχει σημασία είναι το εξής: Από το 2003, η Ιταλία και η Ευρωπαϊκή Ένωση συνεργάζονται με τη Λιβύη για να καταπολεμήσουν τη μετανάστευση. Το ερώτημα τώρα είναι: Γιατί όλοι παριστάνουν ότι δεν γνωρίζουν τι υφίστανται εδώ πέρα οι αφρικανοί μετανάστες;

Το 2005, ο πρώην διευθυντής των ιταλικών μυστικών υπηρεσιών (SISDe) Μάριο Μόρι, ενημέρωσε το ιταλικό κοινοβούλιο ότι: “Οι μη καταγεγραμμένοι μετανάστες στη Λιβύη πιάνονται σαν τα σκυλιά” και πετιούνται σε κέντρα τόσο συνωστισμένα που “οι αστυνομικοί αναγκάζονται να φορούν μάσκες σκόνης εξαιτίας των αηδιαστικών οσμών”. Αλλά το Υπουργείο Εσωτερικών τα ήξερε αυτά από πριν. Από το 2004, η ιταλική αστυνομία κάνει εκπαιδευτικά σεμινάρια στους λίβυους συναδέλφους για την πάταξη της μετανάστευσης. Και κάποιοι υψηλά ιστάμενοι αξιωματούχοι του Υπουργείου Εσωτερικών, έχουν επισκεφθεί σε διαφορετικές στιγμές τα κέντρα κράτησης της Λιβύης, συμπεριλαμβανομένου και αυτού στην Κούφρα. Επιβλήθηκε όμως η σιωπή. Την ίδια υποκρισία έχει επιδείξει και η Ευρωπαϊκή Ένωση. Σε μια αναφορά του 2004, η Ευρωπαϊκή Κομισιόν χαρακτήρισε τις συνθήκες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Λιβύη “δύσκολες”, τελικά όμως “αποδεκτές υπό το φως του ευρύτερου πλαισίου”. Τρία χρόνια μετά, τον Μάιο του 2007, μια αποστολή της Frontex επισκέφθηκε τον Νότο της Λιβύης, μαζί και τη φυλακή της Κούφρα, για να θέσει τις βάσεις για τη μελλοντική συνεργασία. Μαντέψτε τι γράψανε: “Εκτιμήσαμε τόσο την ποικιλία, όσο και την απεραντοσύνη της ερήμου”. Ούτε μια λέξη για τις συνθήκες κράτησης των φυλακισμένων. Απλή παράλειψη;

translated by Lia Yoka