 |  |  |  |  |
ΤΡΙΠΟΛΗ - Η σιδερένια πόρτα έχει κλείσει. Από το μικρό ματάκι της πόρτας βλέπω τα πρόσωπα δύο αφρικανών κι ενός αιγύπτιου. Η μπόχα από τα κελιά δεν αντέχεται. Τους ζητώ να φύγουν για λίγο από μπροστά από την πόρτα, για να δω ολόκληρο το δωμάτιο. Τρία επί οκτώ. Τριάντα άτομα είναι μέσα, στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλον. Δεν υπάρχουν κρεβάτια, οι άνθρωποι κοιμούνται στο πάτωμα σε κάτι στρώματα βρωμερά. Πίσω, στους τοίχους, κάποιος έχει γράψει τη λέξη Γκουαντάναμο. Δεν βρισκόμαστε όμως στην αμερικανική βάση. Είμαστε στην Ζλιτάν, στη Λιβύη. Και οι κρατούμενοι εκεί δεν είναι ύποπτοι τρομοκράτες, είναι μετανάστες που συνελήφθησαν νότια της Λαμπεντούσα.
Όλοι στριμώχνονται πίσω από την πόρτα. Από τότε που συνελήφθησαν δεν έχουν δεχθεί επισκέψεις. Κάποιος υψώνει τη φωνή του: Βοήθησέ μας! Ένας νεαρός μου δίνει μέσα από την τρύπα της πόρτας ένα κομμάτι χαρτόνι με ένα νούμενο τηλεφώνου γραμμένο με στυλό. Ο κωδικός είναι της Γκάμπια. Κρυφά από την αστυνομία το βάζω στην τσέπη μου. Το όνομά του είναι Ουθμάν. Μου ζητά να πω στη μητέρα του ότι είναι ακόμη ζωντανός. Εδώ και πέντε μήνες είναι στη φυλακή. Ο Φαμπρίς από την άλλη είναι φυλακή εννιά μήνες τώρα. Κι οι δυο συνελήφθησαν κατά τη διάρκεια εφόδων της αστυνομίας σε γειτονιές μεταναστών. Εδώ και πολλά χρόνια η Λιβύη έχει αναλάβει τις περιπολίες του νοτίου συνόρου της Ευρώπης. Με κάθε μέσο. Το 2003, η Ιταλία υπέγραψε συμβόλαιο με τον Γκαντάφι κι έστειλε σκάφη, οχήματα και σακούλες πτωμάτων…Κατόπιν χρηματοδότησε στρατόπεδα κράτησης και πτήσεις απελάσεων. Από τότε, κάθε χρόνο στη Λιβύη συλλαμβάνονται δεκάδες χιλιάδες μετανάστες και πρόσφυγες και κρατούνται σε απάνθρωπες συνθήκες.
“Οι άνθρωποι υποφέρουν! Το φαγητό είναι κακό, το νερό βρώμικο. Είμαστε άρρωστοι κι έχουμε κι εγκύους ανάμεσά μας.” Η Γκιφτ είναι 29 ετών. Είναι από τη Νιγηρία. Συνελήφθη πριν τρεις μήνες, καθώς περπατούσε στο δρόμο με τον άντρα της. Στην Τρίπολη άφησαν πίσω τους δυο παιδιά, λέει. Δεν της επιτρέπουν να μιλήσει μαζί τους στο τηλέφωνο. Ο άντρας της επαναπατρίστηκε την προηγούμενη βδομάδα. Εκείνη είναι ακόμη εδώ, μόνη, με τα ίδια ρούχα με τα οποία τη συνέλαβαν και τη φυλάκισαν. Πριν ήταν στη Λιβύη για τρία χρόνια και δούλευε ως κομμώτρια. Αντίθετα με πολλούς από τους μετανάστες που βρίσκονται εδώ, ούτε που της είχε περάσει από το μυαλό να περάσει τη θάλασσα προς την Ιταλία.
Ο Υ., από την άλλη, την ονειρευόταν την Ευρώπη. Είναι από την Ερυθραία. Λιποτάκτησε από τον στρατό για να ζητήσει πολιτικό άσυλο στην Ευρώπη. Τον συνέλαβε στη θάλασσα η λιβυκή αστυνομία. Τον κλείσαν εδώ στη Ζλιτάν. Πριν μπει στο γραφείο του Αχμέντ Σαλίμ, του διευθυντή, ένας αστυνομικός του ψιθυρίζει κάτι στο αυτί. Όταν τον ρωτούμε για τις συνθήκες διαβίωσης στη φυλακή, μας απαντά με φωνή τρεμάμενη: “Όλα καλά”. Φοβάται. Ξέρει ότι αν πει κάτι λάθος θα τον χτυπήσουν. Ο διευθυντής χαμογελά και μας υπόσχεται ότι αυτός δεν θα απελαθεί. Μέσα στην επόμενη βδομάδα θα τον έχουν μεταφέρει στο κέντρο κράτησης στη Μισρατά, 210 χλμ ανατολικά της Τρίπολης, όπου είναι συγκεντρωμένοι όλοι οι Ερυθραίοι πρόσφυγες.
Στην περιοχή της Ζλιτάν, υπάρχουν άλλα τρία κέντρα κράτησης για μετανάστες, στην Κουμ, στο Γκαραμπούλι και στο Μπιν Ουλίντ. Πρόκειται για μικρότερα κέντρα κράτησης κι από κει οι φυλακισμένοι συνήθως μεταφέρονται στο στρατόπεδο της Ζλιτάν, που χωράει μέχρι 325 άτομα. Πόσα κέντρα κράτησης υπάρχουν όμως στη Λιβύη; Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν συλλεγεί τα τελευταία χρόνια, θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 28, τα περισσότερα κοντά στην ακτή. Υπάρχουν τρία είδη. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως στη Σεβχά, τη Ζλιτάν, τη Ζαουίγια, την Κουφρά και τη Μισρατά, όπου συγκεντρώνουν τους μετανάστες και τους πρόσφυγες που περιμένουν να απελαθούν. Μετά υπάρχουν μικρότερες εγκαταστάσεις, όπως στην Κατρούν, την Μπρακ, την Σχατ, την Γκχατ, την Κουμς, όπου οι ξένοι κρατούνται για μικρότερα διαστήματα μέχρι να μεταφερθούν σε μεγαλύτερα κέντρα. Κι ύστερα είναι οι φυλακές: Τζαντίντα, Φέλα, Τουάισα, Αϊν Ζαράχ…Κανονικές φυλακές δηλαδή με ολόκληρους θαλάμους ειδικά για ξένους χωρίς χαρτιά. Η γνωστότερη είναι η φυλακή της Φελά στην Τρίπολη, πρόσφατα όμως κατεδαφίστηκε για να οικοδομηθεί ένα νέο κτίριο, στο πλαίσιο της ανοικοδόμησης σε ολόκληρη την πόλη. Την αντικαθιστά η Τουάισα, η φυλακή δίπλα στο αεροδρόμιο.
Ο Κούμπρος κατάφερε να δραπετεύσει από την Τουάισα πριν μερικές εβδομάδες. Είναι από την Ερυθραία, 27 ετών. Ζούσε στο Σουδάν, όταν όμως ένας φίλος από την Ερυθραία απελάθηκε στο Χαρτούμ, αποφάσισε να φύγει και να πάει σε ασφαλέστερο μέρος στην Ευρώπη. Βγήκε από την Τουάισα με πατερίτσες. Τον χτύπησε άγρια ένας μεθυσμένος αστυνομικός που ζητούσε χρήματα. Ευτυχώς οι ερυθραίοι συγκρατούμενοί του μάζεψαν κάποια χρήματα για να τον αποφυλακίσουν. 300 δολάρια αρκούν για να δωροδοκήσεις τον φύλακα. Συνάντησα τον Κούμπρο μπροστά στην εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου στην Τρίπολη. Όπως κάθε Παρασκευή, καμιά πενηνταριά αφρικανοί περιμένουν να ανοίξει η Caritas. Ένας απ’ αυτούς είναι ο Ταντρούς. Τον προηγούμενο Οκτώβριο αποφυλακίστηκε από τη φυλακή του Σουρμάν. Είναι ένας από τους λιγοστούς μετανάστες που πέρασαν από δίκη. Του ζητώ να μου πει την ιστορία του. Ήταν Ιούνιος του 2008. 90 άτομα ξεκινούν με βάρκα από τη Ζουγουαρά. Λίγες ώρες μετά ξεσπά θύελλα και αποφασίζουν να γυρίσουν πίσω. Ο δικαστής τους καταδικάζει σε κράτηση 5 μηνών, με την κατηγορία της παράνομης μετανάστευσης. Τον ρωτώ αν του όρισαν δικηγόρο. Απλώς χαμογελά και κουνά το κεφάλι του. Η απάντηση είναι όχι.
Καθόλου περίεργο, λέει ο δικηγόρος Αμπντουσαλάμ Εντγκαϊμίς. Ο λιβυκός νόμος δεν παρέχει δωρεάν νομική βοήθεια για αδικήματα με ποινές χαμηλότερες των τριετών καθείρξεων. Ο Εντγκαϊμίς είναι διευθυντής της νομικής υπηρεσίας στην Τρίπολη. Μας υποδέχεται στο γραφείο του, στην οδό Πρώτης Σεπτεμβρίου. Μας εξηγεί ότι η πρακτική της σύλληψης και κράτησης μεταναστών δεν έχει νομική βάση και κανένα δικαστήριο δεν τη δέχεται. Κανένας λίβυος πολίτης δεν επιτρέπεται, σύμφωνα με τον νόμο, να στερηθεί την ελευθερία του χωρίς ένταλμα σύλληψης. Για τους ξένους όμως δεν είναι το ίδιο. Οι έφοδοι της αστυνομίας είναι συχνές και συνήθως αφορούν εφόδους σε σπίτια στα προάστεια της Τρίπολης.
“Οι μετανάστες είναι τα θύματα μιας συνωμοσίας μεταξύ των δύο ακτών της Μεσογείου. Η Ευρώπη το μόνο που βλέπει είναι ένα ζήτημα ασφαλείας, κανείς όμως δεν θέλει να μιλήσει για τα δικαιώματα των ανθρώπων”. Ο Τζουμάα Ατίγκα είναι κι αυτός δικηγόρος στην Τρίπολη. Αποφοίτησε από τη Ρώμη το 1983. Από το 1999 ήταν επικεφαλής της Οργάνωσης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του Ιδρύματος Σαϊφ αλ Ισλάμ, του πρωτότοκου του Καντάφι. Το 2007 παραιτήθηκε. Κατά τη διάρκεια της προεδρίας του ξεκίνησε εθνική καμπάνια η οποία ανάγκασε την κυβέρνηση να απελευθερώσει 1000 πολιτικούς κρατούμενους. Περιγράφει μια χώρα η οποία υφίσταται τεράστιες αλλαγές, που απέχει όμως πολύ από μια ιδανική κατάσταση ως προς τις ατομικές και τις πολιτικές ελευθερίες. Ο Ατίγκα γνωρίζει καλά τις συνθήκες κράτησης στη Λιβύη. Από το 1991 ως το 1998 ήταν φυλακισμένος χωρίς δίκη, ως πολιτικός κρατούμενος. Μας λέει ότι τα βασανιστήρια είναι συνηθισμένη πρακτική μεταξύ των λίβυων αστυνομικών. “Δεν έχουν συναίσθηση οι αστυνομικοί – θεωρούν ότι υπηρετούν τη δικαιοσύνη, ενώ ουσιαστικά βασανίζουν κόσμο.”
Ο Μουσταφά Ο. Αττίρ συμφωνεί. Είναι καθηγητής κοινωνιολογίας στο πανεπιστήμιο του Ελ Φατά της Τρίπολης. “Δεν υπάρχει πρόβλημα ρατσισμού. Οι λίβυοι είναι ευγενικοί με τους ξένους. Είναι ζήτημα της αστυνομίας.” Ο Αττίτ ξέρει τι λέει. Επισκέφτηκε τις φυλακές της Λιβύης ως ερευνητής το 1972, το 1984 και το 1986. Οι αστυνομικοί δεν έχουν παιδεία, μας λέει, έχουν εκπαιδευτεί μόνο στην έννοια της τιμωρίας.
Τα λόγια του μου φέρνουν στο μυαλό τις κομμώτριες από την Γκάνα, τους ράφτες από το Τσαντ, τα σουδανέζικα μαγαζιά, τους αιγύπτιους σερβιτόρους, τις μαροκινές κυρίες στις καφετέριες και τους αφρικανούς που καθαρίζουν κάθε βράδυ τους δρόμους. Ενώ οι Ερυθραίοι πρόσφυγες κρύβονται στα προάστεια της Τρίπολης, στο Γκούρτζι και την Κρίμια, χιλιάδες αφρικανοί μετανάστες ζουν κι εργάζονται εδώ, σε καθεστώς εκμετάλλευσης βέβαια, αλλά απολαμβάνοντας μια σχετική ηρεμία. Για τους ανθρώπους από το Σουδάν και το Τσαντ τα πράγματα είναι ευκολότερα. Μιλούν αραβικά και είναι μουσουλμάνοι. Ζουν στη Λιβύη εδώ και δέκα χρόνια και χαίρουν πλέον μιας σχετικής ανοχής. Το ίδιο ισχύει και για τους Αιγύπτιους και τους Μαροκινούς. Για τους Ερυθραίους και τους Αιθίοπες όμως όχι. Βρίσκονται εδώ μόνο για να περάσουν στην Ευρώπη. Συχνά είναι χριστιανοί. Και κάποιοι από τους παππούδες τους πολέμησαν εναντίον των λίβυων με τα ιταλικά αποικιακά στρατεύματα. Και καθώς ταξιδεύουν με τα λεφτά στην τσέπη για το πέρασμα στην απέναντι όχθη, πολλές φορές τους ληστεύουν στο δρόμο. Για τους νιγηριανούς και γενικά για τον αγγλόφωνο υποσαχάριο πληθυσμό, είναι διαφορετικά τα πράγματα. Το αν προσανατολίζονται προς την Ευρώπη ή όχι είναι αδιάφορο, αφού η ένταξή τους στη λιβυκή κοινωνία συνεχώς προσκρούει στα ρατσιστικά στερεότυπα εναντίον των νιγηριανών, που σχετίζονται πολλές φορές με τη φήμη των νιγηριανών δικτύων οργανωμένου εγκλήματος. Κατηγορούν τους νιγηριανούς γενικά ότι είναι λαθρέμποροι ναρκωτικών και αλκοόλ, έμποροι λευκής σαρκός και μαστρωποί, ότι φέρνουν τον ιό του AIDS, ότι κάνουν ληστείες και δολοφονίες.
Το 2007, ο καθηγητής Αττίρ οργάνωσε τρία συνέδρια με θέμα τη μετανάστευση στα αραβικά κράτη. Στη Λιβύη θεωρείται από τους μεγαλύτερους γνώστες του ζητήματος. Αμφισβητεί τα αριθμητικά στοιχεία που κυκλοφορούν στην Ευρώπη. “Λέτε ότι δύο εκατομμύρια μετανάστες στη Λιβύη περιμένουν να φύγουν για Ιταλία; Καμία σχέση με την πραγματικότητα…” Στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν καθόλου στατιστικά στοιχεία.Ο συνολικός λιβυκός πληθυσμός είναι πεντέμισυ εκατομμύρια άνθρωποι. Οι ξένοι δεν μπορεί να ξεπερνούν το ένα εκατομμύριο, συμπεριλαμβανομένων και των αράβων μεταναστών. Πολλοί απ’ αυτούς δεν έχουν διανοηθεί να περάσουν απέαντι. Και η Λιβύη τους χρειάζεται, αφού η οικονομία αναπτύσσεται, η χώρα είναι αραιοκατοικημένη και οι πολίτες της δεν θέλουν πια να κάνουν τις βαριές και κακοπληρωμένες δουλειές. Ο Αττίρ γνωρίζει τις πιέσεις της Ευρώπης προς τη Λιβύη. Γνωρίζει όμως επίσης ότι “με τίποτα” δεν μπορεί να σταματήσει κανείς τις προσπάθειες των μεταναστών να περάσουν τη θάλασσα προς την Ευρώπη.
Η Λιβύη έχει 1800 χλμ ακτογραμμή, κατά το πλείστον ακατοίκητη. Ο συνταγματάρχης Κάλεντ Μούσα, επικεφαλής των αντιμεταναστευτικών περιπολιών στη Ζουγουαρά, δεν πιστεύει ότι το πρόβλημα θα λυθεί με τα έξι περιπολικά σκάφη που υποσχέθηκε η Ιταλία. Σίγουρα θα βοηθήσουν λίγο στον έλεγχο της ακτής μεταξύ των συνόρων της Τυνησίας στο Ρας Τζντάιρ και τη Σαμπρατά. Η ακτή αυτή όμως είναι το πολύ 100 χλμ, είναι μόλις το 6% της ακτής. Και οι αναχωρήσεις ξεκινούν συχνά και από ακτές στα ανατολικά της Τρίπολης, μεταξύ Κουμς και Ζλιτάν, πάνω από 200 χλμ από τη Ζουγουαρά. Η υπηρεσία μετανάστευσης της Ζουγουαρά ιδρύθηκε το 2005. Ο αριθμός των μεταναστών που συνελήφθησαν έπεσε από 5963 το 2005 σε 1132 το 2007. Για τον Σαλά ελ Αχραλί, επικεφαλής του τμήματος ερευνών, τα στοιχεία αυτά αποδεικνύουν την επιτυχία των κατασταλτικών μέτρων. Έχουν συλληφθεί πολλοί λαθρέμποροι, γι’ αυτό κι έχουν μειωθεί οι αναχωρήσεις. Στην ακτή γίνονται περιπολίες με οχήματα κάθε νύχτα. Κάθε δέκα χιλιόμετρα στην παραλία είναι στημένη και μια σκηνή της αστυνομίας. Για 50 χιλιόμετρα από τα σύνορα της Τυνησίας, από τη Φαρουά ως τη Μελιτά, δίπλα στον σταθμό επεξεργασίας αερίου της ιταλικής Εni και της λιβυκής Εθνικής Εταιρείας Πετρελαίου, εκτείνεται ο αγωγός.
Ο αγωγός φτάνει από τη Μελιτά ως την Γκέλα της Σικελίας. Το όνομά του είναι Greenstream και είναι ο μεγαλύτερος υποβρύχιος αγωγός στη Μεσόγειο. Η ειρωνεία είναι ότι ακολουθεί τον θαλάσσιο δρόμο που στέλνει χιλιάδες μετανάστες στη Λαμπεντούσα. Στην επιφάνεια της θάλασσας, η ΕΕ στέλνει τις στρατιωτικές της δυνάμεις για να ανακόψουν το πέρασμα των ανθρώπων. Στο βυθό όμως κάθε χρόνο οκτώ δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα αερίου μεταφέρονται από τα 520 χιλιόμετρα του αγωγού, ανάμεσα στα κόκκαλα χιλιάδων θυμάτων της μετανάστευσης. Να μια εικόνα που συμπυκνώνει με τον χαρακτηριστικότερο τρόπο τη σχέση μεταξύ Ρώμης και Τρίπολης την τελευταία πενταετία, με το σύνθημα “περισσότερο πετρέλαιο, λιγότεροι μετανάστες”.
Translated by Lia Yoka